Pokój Heliodora

Po ukończeniu Sali Segnatura Rafael przystąpił do dekoracji drugiego pomieszczenia w apartamencie Juliusza II, znanego jako Sala Heliodorusa.

W przeciwieństwie do poprzedniego pomieszczenia, w którym znajdowała się prywatna biblioteka papieża, była to sala przyjęć zarezerwowana dla audiencji. Najczęstszymi gośćmi byli ambasadorzy, książęta, dowódcy wojskowi i wysocy dostojnicy kościelni, co miało decydujący wpływ na program ikonograficzny stworzony przez Rafaela.

Wspólnym motywem łączącym poszczególne freski jest temat boskiej interwencji. Juliusz II, który właśnie przeżył okres zmiennych losów spowodowanych swoją ekspansjonistyczną polityką, nadał obrazom silny wydźwięk polityczny: zarówno w przeszłości, jak i teraźniejszości, boska opieka rozciąga się nad duchowym i doczesnym dziedzictwem Kościoła rzymskiego, a biada tym, którzy w jakikolwiek sposób próbują się temu przeciwstawić.

Epizody przedstawione przez Rafaela w Sali Heliodorusa to wypędzenie Heliodorusa ze świątyni, cud podczas mszy w Bolsena, powstrzymanie przez Leona Wielkiego najazdu Attyli oraz wyzwolenie św. Piotra.

Rafael zaprojektował cztery sceny ze Starego Testamentu na sklepieniu, chociaż niektóre groteski i łuki można przypisać Luca Signorelliemu, Bramantino, Lorenzo Lotto i Cesare da Sesto. Wszystkie te dzieła były częścią pierwotnej dekoracji zamówionej przez Juliusza II na początku jego pontyfikatu. Dekoracja ta została jednak przerwana i całkowicie zastąpiona przez obecną, ponieważ papież zobaczył pierwsze freski Rafaela w pobliskim pomieszczeniu zwanym Segnatura.

Nazwa pomieszczenia pochodzi od postaci biblijnej przedstawionej przez Rafaela w obrazie „Wypędzenie Heliodora”. Syryjczyk Heliodor wkroczył do świątyni w Jerozolimie, aby splądrować jej bezcenne skarby. Arcykapłan wezwał boską interwencję, która nadeszła w postaci uzbrojonych aniołów. Z mieczami w rękach wygnali Heliodora ze świątyni i przywrócili świętość zbezczeszczonej przestrzeni.

Chociaż scena rozgrywa się w odległej przeszłości, należy ją interpretować jako nawiązanie do energicznej polityki Juliusza II w zakresie obrony dziedzictwa i ziem Kościoła. Papież, przedstawiony po lewej stronie fresku, jest świadkiem sceny wypędzenia i triumfalnie prezentuje się na lektyce jako współczesny przywracający porządek i legalność.

Wyzwolenie św. Piotra odbywa się w trzech etapach. Po lewej stronie grupa żołnierzy cofa się przerażona nagłym światłem, które rozjaśnia noc. W centrum sceny, w jej centrum, anioł pojawia się przed św. Piotrem w więzieniu. Jednak św. Piotr uważa to za sen i próbuje się obudzić. Po prawej stronie boski posłaniec bierze apostoła za rękę i wyprowadza go z więzienia, omijając śpiących strażników.

Scena ma silną wartość symboliczną: przypomina osobom udającym się na audiencję do papieża, że stosowanie przemocy wobec Namiestnika Chrystusa, zarówno w przeszłości, jak i obecnie, jest daremne.

Giulio II zmarł w 1513 roku i nie doczekał ukończenia cyklu dekoracyjnego, który został ukończony za pontyfikatu jego następcy, Leona X.

W obrazie „Wyzwolenie św. Piotra” schody prowadzące do więzienia są nagle przerwane przez wnękę okna. Rafael umiejętnie wykorzystuje ten element, który zamiast zakłócać kompozycję, dzieli narrację na trzy części, ponieważ ramiona okna pokrywają się z masywnymi ścianami celi powyżej.

Wśród wielu elementów dzielących i akcentujących narrację, światło jest spójnym motywem całej sceny, poprzez ciągłe odniesienia i przeplatanie się. Wszędzie są źródła światła – naturalne, sztuczne i nadprzyrodzone – wszędzie jest promyk nadziei. Po lewej stronie światło pochodni oświetla zbroje żołnierzy, a księżyc oświetla chmury i nocne niebo. W pozostałych dwóch scenach niezwykła jest inwencja promiennego anioła, który nadaje kształt rzeczom spowitym ciemnością. Ze względu na swoje niezrównane piękno, w XVII wieku opisano go jako „złożonego z powietrza i światła, pozbawionego śmiertelnego ciężaru”.

Wypędzenie Heliodora, od którego pochodzi nazwa sali, ilustruje biblijny epizod (2 Mch 3, 21-28) z Heliodorem, który został wysłany przez króla Syrii, Seleukosa, aby przejąć skarby przechowywane w świątyni jerozolimskiej.

Na prośbę arcykapłana Oniasza Bóg wysyła jeźdźca wspomaganego przez dwóch młodych mężczyzn, którzy biją i wyganiają Heliodorusa.

Papież, który zlecił wykonanie dzieła, jest przedstawiony jako świadek wydarzeń (na pierwszym planie po lewej stronie), siedzący w lektyce niesionej na ramionach tragarzy. Lewy z nich to portret Marcantonio Raimondiego, rytownika i przyjaciela Rafaela, który sam został przedstawiony jako druga postać po prawej stronie.

Ostatni fresk w tej sali przedstawia spotkanie Leona Wielkiego z Attyłą. Został namalowany po śmierci Juliusza II, papieża w latach 1503–1513, za panowania jego następcy, Leona X, który rządził w latach 1513–1521.

Ciekawostką jest fakt, że Leon X pojawia się w tej scenie dwukrotnie, zarówno jako papież Leon Wielki, jak i kardynał. Według legendy podczas spotkania papieża Leona Wielkiego z Attyłą Hunem św. Piotr i św. Paweł pojawili się w cudowny sposób z mieczami, przekonując Hunów do porzucenia planów inwazji na Włochy i marszu na Rzym.

Rafael umieścił to wydarzenie w obrębie murów Rzymu, ponieważ widać koloseum, akwedukt, obelisk i inne budynki. W rzeczywistości miało ono miejsce w północnych Włoszech, w pobliżu Mantui.

Msza w Bolsena przedstawia wydarzenie, które miało miejsce w Bolsena, niedaleko Orvieto, w 1263 roku.

Czeski ksiądz odprawiał mszę; w momencie konsekracji z hostii wypłynęła krew Chrystusa i splamiła korporał, usuwając wszelkie wątpliwości celebransa co do transsubstancjacji – przemiany chleba i wina w ciało i krew podczas Eucharystii. Cud ten doprowadził do ustanowienia święta Bożego Ciała i budowy katedry w Orvieto, do której później przeniesiono ciało.

Juliusz II, który był papieżem w latach 1503–1513, był świadkiem tego cudu, klęcząc po prawej stronie ołtarza wraz z kardynałami Leonardem Grosso della Rovere, Raffaello Riario, Tommaso Riario, Agostino Spinola i swoimi krewnymi, którzy również byli przewodniczącymi grupy.

W niektórych groteskach i łukach nadal można zobaczyćdzieła Luca Signorelli, Bramantino, Lorenzo Lotto i Cesare da Sesto.

Są to pozostałości pierwszych dekoracji rozpoczętych na początku pontyfikatu Juliusza II, ale pozostawionych niedokończonych i później zastąpionych obecnymi dekoracjami ze względu na wielkie zamiłowanie papieża do dzieła Raffaello znajdującego się niedaleko, w sali Segnatura.

To właśnie Rafael zastąpił groteski w centralnej części sufitu czterema scenami ze Starego Testamentu: Noe wychodzący z arki (Rdz 8, 15-20), ofiara Izaaka (Rdz 22, 1-14), Mojżesz przed płonącym krzewem (Wj 3, 1-12) i sen Jakuba (Rdz 28, 10-22).