Hal van Constantijn

Op 12 april 1520 schreef de schilder Sebastiano del Piombo aan zijn vriend Michelangelo: "Die arme Rafaël is dood." De vroege dood van de meester uit Urbino liet een reeks opdrachten onvoltooid achter, waarvan de meest veeleisende de decoratie was van een grote zaal in de Vaticaanse paleizen, de vierde en laatste van de Vaticaanse kamers waaraan Rafaël sinds 1508 had gewerkt, eerst voor paus Julius II en daarna voor paus Leo X.

Sebastiano, die bekend stond als concurrent van Rafaël, had geprobeerd deze opdracht voor zichzelf te krijgen en had zelfs Michelangelo ingeschakeld om bij de hoge prelaten van Rome te interveniëren. Het pauselijk hof bleef echter onvermurwbaar: de erfgenamen van Rafaëls atelier hadden al enkele olieverfschilderijen getoond die als onbeschrijfelijk mooi werden beschouwd en bovendien beschikten zij over de tekeningen van de meester die in de zaal van Constantijn zouden worden gebruikt.

Sebastiano kreeg daarom een andere opdracht. De zaal, de grootste van de Vaticaanse kamers, werd gebruikt als banketzaal en voor officiële audiënties. De naam is modern en is afgeleid van de Romeinse keizer Constantijn, aan wie de hele cyclus van fresco's is gewijd. Volgens de overlevering onderwierp Constantijn zich, nadat hij zich had bekeerd en een verdediger van het christelijk geloof was geworden, aan het pauselijk gezag en erkende hij de superioriteit ervan boven het keizerlijk gezag als directe afstammeling van God.

Dit was een onderwerp dat, door de superioriteit van de macht van de Kerk van Rome boven de belangrijkste wereldlijke macht te verheerlijken, bijzonder geschikt was voor de decoratie van een zaal die bedoeld was om de vorsten van heel Europa te ontvangen.

De vier fresco's, voornamelijk uitgevoerd door Giulio Romano en assistenten uit het atelier van Rafaël, verbeelden de Visio van Constantijn en de doop, de schenking van Constantijn en de slag bij Milviusbrug, de grootste scène en de eerste die werd voltooid.

Op de muren zijn vier episodes uit zijn leven geschilderd die getuigen van de nederlaag van het heidendom en de triomf van het christendom: de Visio Crucis, de Slag bij Milvius, de Doop van Constantijn en de Schenking van Rome. De decoratie van de zaal wordt voltooid door figuren van grote pausen, geflankeerd door allegorische figuren van de deugden.

Het oorspronkelijke houten dak, gebouwd door Leo X (paus van 1513 tot 1521), werd onder Gregorius XIII (paus van 1572 tot 1585) vervangen door het moderne plafond, waarvan de decoratie door de paus werd toevertrouwd aan Tommaso Laureti, die het centrale paneel schilderde met de Triomf van het christendom over het heidendom. Het werk werd eind 1585 voltooid onder paus Sixtus V (paus van 1585 tot 1590).

Recente restauratiewerkzaamheden aan de muren van de zaal hebben bevestigd dat Rafaël de maker is van de figuren Comitas en Iustitia, die met een experimentele techniek in olieverf op de muur zijn geschilderd, respectievelijk rechts van de Visio en de Battaglia.

Het fresco herdenkt de overwinning van Constantijn in de Slag bij Milviusbrug in 312, waardoor hij na interne strijd om de opvolging van de macht tot keizer werd uitgeroepen.

De compositie, die volgens gebroken ritmes is opgebouwd, heeft geen duidelijk referentiepunt. Zelfs de heroïsche figuur van Constantijn is moeilijk te onderscheiden tussen de vele personages. Op de rug van een wit paard met gouden harnas, met een kroon op zijn hoofd en een trotse blik, belichaamt hij het model van Romeinse autoriteit zoals dat door de klassieke beeldhouwkunst is overgeleverd, die ook zijn houding heeft geïnspireerd.

Als we zijn blik volgen, kunnen we rechts zijn rivaal Maxentius onderscheiden, die symbolisch door de wateren van de Tiber wordt meegesleurd.

De aanwezigheid van engelen die over de strijd waken, wordt toegeschreven aan Constantijns vermeende bekering tot het christendom.

Volgens de legende had hij vóór de Slag bij de Milvische Brug een voorgevoel in een droom: Christus verscheen hem en beloofde hem de overwinning als hij onder het teken van het kruis zou vechten.

De Romeinse insignes achter Constantijn zijn inderdaad voorzien van een kruis.

De Slag bij Constantijn is geschilderd alsof het een vals wandtapijt is dat aan de muren hangt. De rand, die lijkt te zijn geweven met kostbare draden, herhaalt het wapen van de familie Medici, waartoe paus Leo X, die de fresco's liet maken, behoorde.

De fictie van virtuele ruimtes en het intellectuele spel van verwijzingen tussen werkelijkheid en schijn waren zeer geliefd in de maniëristische stijl, die zich dankzij Giulio Romano in Italië en Europa verspreidde.

De Slag bij Constantijn is geschilderd alsof het een vals wandtapijt is dat aan de muur hangt.

De visie van het kruis vertelt over de profetische droom die Constantijn had voor zijn strijd tegen Maxentius, waarin hem werd beloofd dat zijn leger de vijand zou verslaan als ze het kruis in plaats van de keizerlijke adelaar op hun vaandels zouden dragen.

Op het hoogtepunt van het visioen verschijnt een hemelse verschijning met het christelijke symbool van verlossing en de woorden: "IN HOC SIGNO VINCES - IN DIT TEKEN ZULT GIJ OVERWINNEN"(in het Grieks: "Ἐν τούτῳ νίκα"); daaronder luisteren de soldaten aandachtig naar een bevel van hun keizer om hun banieren te heffen ("Adlocutio").

Het is interessant om op te merken dat er rechts op de achtergrond een afbeelding van Rome te zien is, met enkele gereconstrueerde oude monumenten.

De afbeelding van de doop van Constantijn toont de keizer geknield om het sacrament te ontvangen van paus Sylvester - die tussen 314 en 355 bisschop van Rome was - in een gebouw dat wordt voorgesteld door het Constantijnse Baptisterium van Lateranen.

De scène is geschilderd door iemand die lijkt op Clemens VII, paus van 1523 tot 1534, tijdens wiens pontificaat de werkzaamheden aan deze kamer, die tijdens het pontificaat van Hadrianus VI (1521-1523) een tijdlang waren stilgelegd, werden hervat totdat er nog slechts twee verdiepingen over waren om de cyclus te voltooien: deze en een latere.

Deze fresco's worden over het algemeen toegeschreven aan Giovan Francesco Penni voor de figuren, terwijl Giulio Romano enkele portretten en architecturale delen voor zijn rekening nam.

Constantijn de Grote wordt afgebeeld terwijl hij knielt voor paus Sylvester, die hem een gouden beeldje aanbiedt dat de stad Rome lijkt voor te stellen.

Deze legendarische gebeurtenis werd later de wettelijke basis van de kerkstaat en daarmee de wereldlijke macht van een keizerrijk voor pausen. Op het schilderij heeft Sylvester I de volwassen gelaatstrekken aangenomen van Clemens VII uit de laatste jaren van zijn pausdom (1523-1534), toen hij werd afgebeeld in de nog steeds bestaande Sint-Pietersbasiliek.

Het tafereel speelt zich af in een gebouw dat is ontworpen om te lijken op de oude Sint-Pietersbasiliek. Het heeft een lang vroegchristelijk schip in perspectief, een apsis versierd met mozaïeken en het graf van de apostel Petrus, omgeven door gedraaide zuilen bij het altaar achterin. Op de achtergrond, voorbij een reeks figuren die het oog naar de diepte van het tafereel leiden, vindt het moment van de schenking plaats.

De paus, gezeten op zijn troon, ontvangt van de keizer een gouden standbeeld van Rome als teken van zijn soevereiniteit over de stad. Vasari noemde veel portretten onder deze figuren.

Het houten plafond, gemaakt in opdracht van Leo X, paus van 1513 tot 1521, werd tijdens het pontificaat van Gregorius XIII vervangen door een nieuw fresco.

Het project werd toevertrouwd aan de Siciliaanse kunstenaar Tommaso Laureti, die in 1582 met de werkzaamheden begon en deze in 1585 voltooide, tijdens het pontificaat van Sixtus V, paus van 1585 tot 1590.

De hoeken van het plafond illustreren de verwezenlijkingen van Gregorius XIII, terwijl de fries erboven vier belangrijke episodes uit het leven van Constantijn toont, vergezeld van de heraldische symbolen van Sixtus V.

In het centrale paneel beeldde Laureti de triomf van het christendom over het heidendom uit, wat symbool staat voor de uitroeiing van heidense afgoden en hun vervanging door het beeld van Christus, een decreet dat door Constantijn in het hele rijk werd uitgevaardigd.

Rondom het centrale paneel beeldde de kunstenaar acht regio's van Italië af, twee in elk van de vier pendentieven, samen met afbeeldingen van drie continenten: Europa, Azië en Afrika.