De restauratie van de Hal van Constantijn

Op 26 juni wijdt het Vaticaanse Musea een belangrijk evenement in zijn donderdagprogramma aan de voltooiing van de lange en complexe restauratie van de schilderijencyclus in de zaal van Constantijn, de grootste van de kamers van Rafaël.

De conserveringswerkzaamheden, die in maart 2015 van start gingen, waren aanvankelijk gericht op de oostelijke muur, waar het prachtige tafereel De visioenen van het kruis zich bevindt, en werden in december 2024 voltooid met de restauratie van het grote geschilderde wandtapijt dat de hele decoratie in het midden van het gewelf domineert.

Het hele project werd gecoördineerd door de afdeling 15e- en 16e-eeuwse kunst en uitgevoerd door het Laboratorium voor de Restauratie van Schilderijen en Houten Materialen, in samenwerking met de afdeling Wetenschappelijk Onderzoek en met de genereuze steun van The Patrons of the Arts in the Vatican Museums, New York Chapter.

De reiniging van de schilderijen, met het herstel van de formele en esthetische waarden van de gehele decoratie van de muren en het gewelf, heeft veel onderwerpen aan het licht gebracht voor historische, kritische en technische reflectie over de uitvoeringsmethoden, complexe en stimulerende onderwerpen die een soort keerpunt vormen in de studie van Rafaël, zijn atelier en de grote artistieke projecten van de 16e eeuw.

De zaal van Constantijn werd in documenten aangeduid als de Aula pontificum superior , om hem te onderscheiden van de Aula pontificum inferior op de verdieping eronder, in het Borgia-appartement. De zaal was bestemd voor officiële ceremonies zoals consistories of plechtige huwelijksbanketten en werd vernoemd naar de Romeinse keizer die de christenen vrijheid van godsdienst verleende. De zaal werd in verschillende fasen versierd: Tijdens het pontificaat van Leo X (1513-1521) en Clemens VII (1523-1534) uit de Medici-dynastie, aan wie we de olieverfschilderijen aan de muren van Rafaël met Comitas en Iustitia Iustitia te danken hebben , en de monumentale fresco's op de muren, geschilderd door zijn atelier, De schilderijen, van Giulio Romano en Giovan Francesco Penni, stellen de Visione della Croce (of Adlocutio), de Slag bij Ponte Milvio, de doop van Constantijn en de schenking van Rome voor; tijdens het pontificaat van Paulus III Farnese (1534-1549), die verantwoordelijk was voor een deel van het werk van Sebastiano del Piombo; en ten slotte tijdens het pontificaat van Gregorius XIII Boncompagni (1572-1585) en Sixtus V Peretti (1585-1590), toen het gewelf werd versierd door Tommaso Laureti, een leerling van Sebastiano del Piombo en auteur van het iconische Triomf van het christendom over het heidendom. Vandaag de dag kunnen we, dankzij de twee buitengewone figuren die door de kunstenaar uit Urbino in olieverf zijn geschilderd, de monumentaliteit van de muurschilderingen en het knappe visuele bedrog dat Laureti met de schilderingen op het gewelf heeft gecreëerd, waarvan het valse wandtapijt in het midden een meesterwerk van illusionistische perspectief is, de ongeëvenaarde decoratieve en iconografische rijkdom van de zaal waarderen, nu deze volledig is gerestaureerd.
Na tien jaar restauratie van de schilderingen in de zaal van Constantijn kan zonder twijfel worden gesteld dat de schilderingen op de muren, de twee figuren in olieverf van Rafaël en de vier fresco's van Giulio Romano en zijn medewerkers, samen met de latere decoratie van het gewelf door Laureti, met hun verschillende picturale benaderingen, een vernieuwd en buitengewoon getuigenis vormen, een waar palimpsest, van de schilderkunst in Rome van het begin tot het einde van de 16e eeuw.

De conferentie wordt geopend door de directeur van de Vaticaanse Musea, Barbara Jatta, en wordt bijgewoond door de conservator van de afdeling 15e- en 16e-eeuwse kunst, Fabrizio Biferali, het hoofd van het laboratorium voor de restauratie van schilderijen en houtwerk, Francesca Persegati, en het hoofd van de afdeling wetenschappelijk onderzoek, Fabio Morresi. Francesca Persegati en meester-restaurateur Fabio Piacentini, evenals het hoofd van de afdeling wetenschappelijk onderzoek, Fabio Morresi.
Na afloop van de bijeenkomst volgt een bezoek aan de zaal van Constantijn, waar de conserveringswerkzaamheden worden gepresenteerd.

Voor haar betekent het een samensmelting van traditionalisme en innovatie; een poging tot behoud zonder balseming. Haar visie is een antwoord op de al te gangbare realiteit waarin musea het risico lopen om opslagplaatsen van reeds bekeken werken te worden: zij conceptualiseert het museum als een ruimte die vragen stelt.

De restauratiezaal van Constantijn riep veel van dergelijke vragen op, waarvan sommige zelfs verontrustend zouden kunnen zijn: wat betekent het om naar een kunstwerk te kijken? Hoe wordt macht afgebeeld? En wat betekent geschiedenis in de kunst eigenlijk? Ze wordt ondersteund door een geweldig team: de restauratie van de schilderijen staat onder leiding van Fabio Piacentini en Francesca Persegati, terwijl Fabio Morresi met zijn diagnostisch team de zaal heeft gescand alsof het een archeologische vindplaats was.

Tot hun gereedschap behoren infraroodreflectografie, UV-fluorescentie, stratigrafische analyse en 3D-modellering – een methodische manier om de verflaag voor laag te verwijderen, zonder snelkoppelingen, waardoor aan het einde niet alleen een facelift te zien is, maar een diepgaande onthulling. En er is nog meer. Wat het nog fascinerender maakt, is dat de kamer trouw blijft aan zijn geschiedenis. Het is geen schuilplaats of gewoon een stukje verleden achter glas, maar fungeert als een soort verdedigingsmechanisme. , conservator van 15e- en 16e-eeuwse kunst, verwoordt dit idee duidelijk: De zaal van Constantijn vertelt het verhaal van een hele eeuw – zijn pausen, zijn crises, zijn politieke keuzes. Van het humanisme in Leo X tot de contrareformatie in Sixtus V met de storm van het Concilie van Trente, deze beelden zijn niet 'mooi', ze zijn noodzakelijk.

Deze beelden dragen een zware boodschap, zowel voor onze eigen tijd als voor de vroegere toeschouwers. Wie vandaag naar deze werken kijkt, zijn niet alleen kardinalen en ambassadeurs, maar een zeer diverse groep mensen, waaronder studenten, toeristen, toevallige voorbijgangers, gelovigen en kunstliefhebbers. Dit verschil verandert de hele ervaring. De zaal biedt misschien meer dan ooit een ervaring die spreekt van schoonheid en moeilijkheid. Je ermee bezig houden betekent je een weg banen door een web van betekenissen – betekenissen die uitleggen dat een beeld niet meteen duidelijk hoeft te zijn, dat een gezicht een doctrine kan verbergen, dat een penseelstreek een interpretatie van macht kan zijn.

De zaal van Constantijn is niet langer en misschien nooit echt alleen maar 'de grootste zaal van Rafaël' geweest. Het is eerder een kunstwerk dat de totaliteit van de wereld kan omvatten. Nu het is gerestaureerd, aan het licht is gebracht en in vraag is gesteld, is het weer klaar voor een nieuw verhaal met al zijn verschillende lagen, zijn geesten en zijn tegenstrijdigheden. Misschien is wat we nu nodig hebben juist een plek die niet wil vereenvoudigen, maar juist wil compliceren. Een inspanning die geen troost biedt, maar om reflectie vraagt. Een muurschildering die over geschiedenis spreekt, herinnert ons eraan dat het heden – net als kunst zelf – vele lagen, betekenissen en gezichtspunten heeft.